شعر کودک و نقش آن در رشد خلاقیت و روش های خلاقانه برای آموزش کودکان / لیلا فرید

شکوفایی خلاقیت و نوآوری از مباحث مهم و با اهمیت دنیای امروز است و امروزه، برد با کسانی است که خلاق هستند. از آنجا که تقویت خلاقیت در دوران کودکی در تمام مدت عمر شخص موثر است باید آنرا بسیار مهم دانست. خلاق، یکی از اسامی خداوند است و در لغتنامه دهخدا به معنی بسیار خلق‌کننده، آفریننده و آفریدگار معنا شده است. در اصطلاح، خلاق به کسی می‌گویند که در موقعیت‌های لازم و ضروری، در برخورد با مسائل، راه‌حل‌هایی مؤثر و کاربردی برای حل مسائل و رفع موانع ارائه می‌کند. خلاقیت، امری توسعه پذیر است و همه افراد، از توانایی بالقوه خلاقیت برخوردارند. این پرسش که چگونه می توان خلاقیت کودکان را توسعه و گسترش داد، از سوالات اکثر والدین است.

خلاقیت از طریق بیان احساسات و برداشت های شخصی، غنی تر و عمیق تر می گردد؛ مطالعات انجام شده توسط سیسک (1989م.) یکی از روان شناسان حاکی از آن است که اوج خلاقیت در حدود سی سالگی است و پس از آن، در همان حد باقی مانده یا به تدریج کاهش پیدا می کند و به همین خاطر است که توجه به مسئله «آفرینش های ذهنی در دوره کودکی، نوجوانی و جوانی» فوق العاده حائز اهمیت است. با این توصیفات، اگر بتوانیم کودکان خلاق تری پرورش دهیم، از توانایی آن ها در حل مسائل و مشکلاتشان در بزرگسالی، مطمئن تر خواهیم بود.

اندیشه تخیلی، یکی از راه های مؤثر در برانگیختن قدرت خلاقیت محسوب می شود و یکی از ویژگی های مشترک میان افراد خلاق که مورد قبول همه روان شناسان و محققان این رشته است، وجود قدرت تخیل فوق العاده، در نزد همه کودکان و بزرگ سالان خلاق است. با این وصف می توان شعر را یکی از عوامل مهم موثر در رشد خلاقیت و پرورش هوش هیجانی کودکان دانست.

هر کدام از ما کمابیش با بلبل زبانی کودکان به ویژه در خواندن شعر، آشنا بوده و از شنیدن آن لذت برده‌ایم. اما فقط تا این حد آشنایی بزرگترها با شعر کافی به نظر نمی‌رسد. بهتر است ابتدا به طرح پرسشی اساسی در این زمینه بپردازیم: آیا می توانیم با کمک گرفتن از شعر، کودکان را خلاق بار بیاوریم؟

• شعر کودک

"بهره مند کردن کودک از عشق به شعر، به این می ماند که چشمه ای یا جویباری درونی و همیشگی از شادابی و تازگی در درونش روان کنیم آن هم نه شادابی تنها چرا که دوست داشتن و درک شعر، گونه ای دریافت و حس ششم برای فرد به ارمغان می آورد که در روبه رو شدن با زندگی و جهان پیرامون از او انسانی چالاک می سازد. چالاک به مفهوم بسیار بسیار زنده!"

رومر گودن 1998

دکتر برنادت ردافی در کتاب "پرورش تخیل و خلاقیت کودکان" چنین اشاره می‌کند: کودکان، خلاق و مبتکر به دنیا می‌آیند، اشخاص بسیاری معتقدند که آنان خلاق‌تر از بزرگسالان هستند، زیرا مغزشان در مجموعه راه و روشهای معمول مشاهده مسائل حبس نشده است، یا تحت فشار پیروی یا اجبار منطقی قرار نگرفته‌اند. کودکان پیش‌دبستانی از شنیدن شعر لذت می‌برند، نه به خاطر اینکه با معنی شعر و یا صناعات ادبی آشنا هستند، آنها با آهنگ شعر میخکوب می‌شوند، با ریتم موجود در شعر به جنبش و جوشش درمی‌آیند، شاد می‌شوند و حرکت را تجربه می‌کنند.

حال اگر پا را کمی فراتر گذارده، علاوه بر موسیقی مستقر در شعر آنها را با موضوع، یا به اصطلاح قصه شعر آشنا کنیم، آنگاه لذتشان، دوچندان خواهد شد. زیرا کودکان سرشار از تخیل هستند.

خیال و درک آن در پرورش استعداد و شخصیت کودکان بسیار مؤثر است و به آنان آزادی عمل و سرعت می‌دهد و برتر از آن، کودکان را هوشمند بارمی‌آورد. ریزبینی، دقت و کنجکاوی، حاصل از تخیل و خیال‌انگیزی است.

به هر کودکی دقت کنید این سه ویژگی را در او به صورت بارز می بینید: اول این که کاملاً احساسی است. دیگر این که قدرت تخیل زیادی دارد و در دنیای خیال زندگی می‌کند و سوم آنکه بسیاری از حرفها و حرکات او از وزن و آهنگی خاص برخوردار است. این سه ویژگی، کم و بیش در شعر هم وجود دارد. شعر نیز با احساس سروکار دارد، اگر تأثیر می گذارد و حتی حرکت ایجاد می‌کند از راه احساس وارد می‌شود و بر عقل چیره می‌گردد. احساسات کودک قبل از عقل او ظهور می‌کند و بهره‌برداری از سرمایه‌های عاطفی طفل خیلی زودتر از ذخایرعقلی او شروع می‌شود. بچه در موقعی که هنوز مسائل علمی و استدلالی را درک نمی‌کند مطالب عاطفی را می‌فهمد.

هیچ شعری نیست که وزن و آهنگی نداشته باشد. اشتراک این سه ویژگی، میان شعر و کودک باعث می‌شود که کودکان شعر را بیشتر دوست داشته باشند. با شعر زندگی کنند با شعر بیدار شوند، بخوابند و بازی کنند. از این رو شعر در ادبیات کودکان جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. شعر باید هدفش مشخص و معین و زبان آن قابل فهم و درک باشد. موضوع شعر باید مربوط به دنیای کودک باشد. دنیای کودک و دنیای شعر، دو جهان نزدیک به هم یا شاید پیوسته به هم هستند و استفاده از این قرابت می تواند افق ذهنی و احساسی کودکان را وسعت بدهد.

شعر خوب می تواند مقدمه‌ا ی برای ایجاد اشتیاق درکودکان برای خواندن اشعار عمیق‌تر یا مفاهیم عالی‌تر باشد و در جهت تحول و تکامل فکری کودکان گام بردارد و یکی از انگیزه‌های اصلی کودکان به خواندن آثار ادبی فاخر باشد. باتوجه به اینکه شعر یکی از فعالیتهای اساسی است که کودکان با آن می‌توانند در دنیای سرشار از تخیل قرار گرفته و افکار و احساسات و تأثرات خود را بیان کنند، بی‌شک، شعر، عرصه دیگری است که میل به خلاق بودن را در کودک ارضا خواهد کرد.

متخصصین بر اهمیت سالهای اول زندگی، بسیار تاکید می کنند: هرکاری که شما به همراه کودک خود انجام دهید، از بازی کردن تا خوردن و راه رفتن و کتاب یا شعر و آواز خواندن، به مغز او کمک می کند تا فعالیت بیشتری انجام دهد. استفاده از شعر در رشد خلاقیت کودکان نقش بی بدیلی دارد. شعر زبان شادی ها، غم ها، آرزوها، آمال و نفرت هاست، وسیله ی تفریح و سرگرمی و به شادی گذراندن اوقات فراغت است. زبان همدردی، هم زبانی و هم آهنگی است. همه ی کودکان به طور فطری شعر را دوست دارند و از آن لذت می برند. پس پدران و مادران و مربیان وظیفه دارند در سنین کودکی شنیدن و خواندن شعر را در کودکان تقویت کنند و این کار را تا سنین نوجوانی نیز ادامه دهند تا علاقه به شعر در آن ها ذاتی شود. کودک، از آهنگ کلمات لذت می برد و گاه آن را حس می کند. شعر را حفظ می کند و این کار، پایه های درک زیبایی شناسی وسیع تری را در ذهنش ایجاد می کند. توجه به تاثیرات شعر برای پرورش عواطف، احساسات و درک کودکان -که در زیر می آید- دلایلی است که وارد کردن کودکان به دنیای شعر را ضروری می کند.

اولین واکنش کودکان به شعر شادی و لذت است. او با هیچانه ها در مهد کودک شادی را در شعر در می یابد، با شعرهای داستانی شعر را درک می کند و به مرور به درک شعرهای هیجان انگیز و احساسات عالی و ارزش های انسانی درون آن می رسد.

برای کودک امروز که به وسیله ی دیوارهای صوتی و تصویری تلویزیون و دنیای مجازی اینترنت محصور شده است، شعر سفر عاطفی بسیار جالبی است که در آن رویاها و احساس های خویش را باز می یابد و نشانه های غم و شادی،هراس و نفرت خویشتن را می بیند.

شعر دریافت های تازه ای به کودکان از جهان پیرامون شان می دهد و به آن ها کمک می کند تا از زاویه ای نو و با احساسات عالی به جهان بنگرند. در واقع شعر ارتباط کودکان را با جهان عمیق تر، عاطفی تر و دلچسب تر می کند.

در نتیجه ی آشنایی با شعر، کودکان به درکی از ظرافت های جهان می رسند. پرواز شاپرک ها، شکفتن گل، طلوع آفتاب، صدای حرکت برگ ها با باد و...برای آن ها لذت و مفهومی خاص پیدا می کند.

شعر زیبایی های جهان را نشان می دهد،آن ها را تحسین و حتی پاسداری می کند و ناسازگاری ها را نیز آشکار می سازد.از این رو شور زندگی و امید را در کودکان به وجود می آورد، حساسیت کودکان را نسبت به ارزش های انسانی - اخلاقی و نیازها و احساسات دیگران گسترش می دهد و چشم آن ها را به وجود خود و دیگران می گشاید و ذهن آن ها را با احساس همدردی نسبت به دیگران آشنا می کند.

شعر، کودک را در موقعیت هایی قرار می دهد که امکان تجربه ی عملی آن ها را ندارد. همراه زال به قله ی قاف می رود و با سیمرغ همخانه می شود، با خورشید پادشاه ستارگان از افق سر برون می آورد و درهای جدید بیان را برای کودکان می گشاید و وسایل و ابزار کاملا متفاوت برای بیان تجربه ها، مشاهدات و احساسات در اختیارشان می گذارد.

شعر نیروی تخیل کودکان را تقویت می کند، به آن ها فرصت می دهد فراتر از واقعیت های موجود به زندگی بنگرند و آرزوهای بزرگ را در تخیل حس کنند. و این زمینه ساز فعالیت های بعدی آن ها در زندگی است. شعر بهترین وسیله ی آشنایی کودکان با زیبایی است زیبایی صدا و آهنگ، زیبایی احساس و بیان؛ بنابراین احساس زیبایی شناختی کودکان را گسترش می دهد و در تربیت هنری کودکان خواندن شعر همانقدر مهم است که شنیدن موسیقی یا نقاشی کردن.

و بالاخره شعر توان لذت بردن از زندگی و زیبا دیدن پدیده های آن را در کودک تقویت می کند و سبب پرورش قدرت درک زیبایی در او می شود. قطعا پزشکی که با شعر آشنا است گونه ی دیگری به بیمارش می نگرد و لذت بیشتری از شغلش می برد.

شاید استناد دیگری از اندیشمندان تعلیم و تربیت بد نباشد بر تأیید این نظر، که شعر را برای کودکان جدی بگیریم.

”پرفسور تراورتن معتقد است که ما با نیاز به دنیا آمده‌ایم که افکار و احساسات دیگران را بفهمیم و به سبب همین نیاز، نمادهای فرهنگ ما مثل هنرهای تجسمی و نمایشی پا به عرصه وجود گذاشته است“.

چند راهکار ساده برای تلفیق شعر و زندگی کودک

ورزش کردن به همراه شعر خواندن

یک شعر جالب انتخاب کنید. آن را با صدای بلند بخوانید. هر شعری برای خود حرکت، آهنگ،ریتم و احساس دارد. در هر حال با کودک خود هنگام خواندن اشعار، حرکات جالبی به تناسب شعر انجام دهید.

شعر خوانی و شعر نویسی

خواندن شعر می تواند انگیزه ی خوبی برای نوشتن باشد. شعر را به همراه کودکتان بخوانید و در ادامه کارگاه شعر سرایی داشته باشید. به کودکان بیاموزید که شعر گفتن کار سختی نیست. شعر را با احساس و بلند بخوانید و از کودکان بخواهید احساس و اندیشه ی خود را درباره ی آن بنویسند. یا این که شعری در اختیار کودکان قرار دهید تا حسّی را که از خواندن آن پیدا می کنند، بنویسند.

استفاده از موسیقی:

یک موسیقی ملایم یا تند یا.... برای کودک پخش کنید. پیش تر بگویید خوب به موسیقی گوش کند. پس از پخش موسیقی از او بخواهید احساسات و افکارش را هنگام شنیدن موسیقی و پس از آن بنویسد. با پخش یک موسیقی خیال انگیز، به کودکان کمک کنید تخیّل شان را گسترش دهند. نخست عضلات خود را شل کنند، نفس عمیق بکشند، چشم ها را ببندند و به ۲۰ سال بعد بروند یا به ۵ سال پیش. به منطقه ای زیبا بروند، به آسمان، روی ابرها و.... بعد دیده ها و شنیده ها و تصورات شان را بنویسند.

شعر و نقاشی

کاغذی روی زمین پهن کنید. کودک را کنار آن بنشانید. موسیقی ملایمی پخش کنید و از کودک بخواهید در حال شنیدن موسیقی خطوطی روی کاغذ بکشد. بعد یک موسیقی تند پخش کنید و از او بخواهید باز همین کار را بکنند. سپس، از وی بخواهید از خط هایی که جلویش کشیده است شکل هایی بیرون بیاورد، شاید موش، سیب، خرگوش، هویج، مسواک و.... به هر حال تنوعی از شکل ها. سپس، آن ها را رنگ کند و با ارتباط دادن شکل ها به هم، یک داستان بنویسد. اغلب، نوشته های جالبی از این کار در می آیند.

شعر و کاردستی

شعری موضوعی مثلا با موضوع گل برای کودک بخوانید، سپس با کمک هم، یک گل کاغذی درست کرده و آن را روی کارت مقوایی که بریده اید بچسبانید. از کودک بخواهید تا بر روی کارت، متن یا شعری بنویسد. این کارت پستال ها را در آلبومی جمع آوری کنید تا در درازمدت سیر رشد نوشته های کودکتان را نیز به شما نشان دهد.

پروانه از گل، احوال پرسید

گل گفت: "خوبم" پروانه خندید

گل بازتر شد، با ناز خوابید

پروانه دورش، آرام رقصید

 

• منابع:

غلامعلی افروز، مباحثی در روان شناسی و تربیتی، انجمن اولیاء و مربیان

ادبیات کودکان و نوجوانان، مصطفی رحماندوست، 1372

قریشی نژاد، نهضت، مقاله کاربردهای شعر برای کودکان، 1388

عبدی کیا، رعنا، مقاله نقش شعر در خلاقیت کودکان

روشنان، دفتر هفدهم- پاییز و زمستان 1392

گام به گام تا نوشتن خلاق، مدیریت آفرینش های ادبی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1387

لیلا فرید